5. De theorie van sociale waardering
In de inleiding is al besproken dat waardering en respect door anderen belangrijk is, en dat werken een belangrijk kanaal is om waardering en respect te krijgen. Een jobcoach moet de weg plaveien voor zijn cliënt om, via zijn werk, de waardering te krijgen waar hij als mens een universeel recht op heeft. Veel mensen met een beperking hebben het moeilijk: zij ervaren dat ‘de wereld’ eerder onverschillig is, of vooral de beperking ziet. Zij voelen zich onmachtig om deze manier van kijken te doorbreken, en zijn daardoor geneigd om de wereld te vermijden. Om inclusief te zijn, moet ‘de wereld’ van zijn kant zijn kijken - en dus ook zijn waarden en normen aanpassen. Dat gaat traag, en via de dagdagelijkse veranderingen in perceptie die iedereen (en dus ook de jobcoach) bij individuele leden van ‘de wereld’ ingang doet vinden.
De theorie van de sociale waardering kan daarbij een hulp zijn. Deze theorie gaat er vanuit dat waardering bepaald wordt door de beeldvorming, en dat dit beeld door kleine details wordt bepaald. Het normenkader bepaalt mee welke details men ziet, en wat beeld beklijft. Het individu heeft geen greep op de beeldvorming door de ander, maar vaak wel op de details en hoe ze getoond worden.
De bouwstenen: de kenmerken van een persoon of een taak
In deze eerste rudimentaire, statische foto onderscheidt men een heel aantal kenmerken. Sommige kenmerken worden door ‘de wereld’ als positief gezien: veel geld hebben, 1,85m zijn, een universitair diploma hebben, enz. En ook: betaald worden. Andere kenmerken worden als negatief gezien: een vrouw met een snor, een lijfgeur, vuile kleren, enz. En ook: niet betaald worden. In een flits maakt de mens een rekensommetje van alle positieve en negatieve aspecten en baseert daarop zijn waardering voor de persoon of de job. In onze gepolariseerde wereld is er over veel kenmerken geen eenduidige waardering, maar zeer verschillende opvattingen. Dat biedt meer mogelijkheden voor de jobcoach om meer bouwstenen te hanteren (zie het volgende stuk).
Het gewicht van de bouwstenen (positief, negatief, neutraal) kan een individu niet rechtstreeks veranderen. Dat is pijnlijk, en voelt als een schreeuwende onrechtvaardigheid voor mensen die deze kenmerken met geen mogelijkheid kunnen beïnvloeden, veranderen of ontsnappen. Het is belangrijk om niet te blijven staren naar dit rekensommetje maar zijn energie te steken in dat waar men wel greep op heeft: het algoritme dat de bouwstenen verbindt.
Het algoritme van de sociale waardering
Het beeld van een algoritme vervangt het oude beeld van ‘black box’: er gebeurt iets ingewikkelds dat we niet helemaal begrijpen (er zijn bibliotheken vol over geschreven), maar dat duidelijk zijn invloed heeft. Voor de sociale waardering heeft het algoritme een grotere invloed dan de eenvoudige rekensom zoals hierboven voorgesteld. Hoe bouwstenen zich tot elkaar verhouden, hoe ze zich presenteren,… heeft een grote invloed op het eindresultaat van de waardering, en bepaalt dus mee de kansen die men aan deze persoon wil geven.
Het is misschien gemakkelijker te begrijpen door het te zien als de compositie van een foto of een schilderij: wat een foto bij ons oproept, wordt sterk bepaald door de opnamehoek van de foto, de focus, de kleur… Een andere foto van dezelfde scène (met dezelfde bouwstenen) vanuit een andere hoek met een andere belichting geeft een totaal andere impressie.
Aan de slag met het algoritme
Met gekende delen van het algoritme kunnen we wel aan de slag: we kunnen bv beïnvloeden welke kenmerken het meest in beeld komen; we kunnen jobs kiezen met een grotere invloed dan andere jobs. We kunnen de bouwsteen van het Down-syndroom niet veranderen; we willen het ook niet camoufleren; we kunnen wel het kenmerk van hard en goed werken prominenter in beeld brengen. Door associatie zal het algoritme dit laten afstralen op het andere kenmerk, en zo langzaam een kentering in het beeld en de waardering teweeg brengen. Voor de individuele persoon kan het een verademing zijn om de focus eens niet op dat ene kenmerk te hebben.
Al dan niet betaald worden kan ook als een kenmerk gezien worden: het kan mensen ongelukkig maken als heel hun zijn verengd wordt tot dit (negatief geladen) kenmerk. Het leven wordt heel anders beleefd (zowel door de persoon zelf als door zijn omgeving) als de focus op andere aspecten gelegd wordt. We willen deze ‘latente functies van arbeid’ meer prominent in beeld brengen, net om hun positieve waardering, en zo de negatieve lading van niet betaald worden wegvegen.
Begeleidwerkers zijn net zo gevoelig voor het algoritme als andere mensen: zij delen dezelfde waardering voor kenmerken en jobs als andere mensen. In de keuze van een job speelt de persoonlijke passie een grote rol, maar vaak ook een waardering ontleend aan de ruimere samenleving. De begeleidwerker die net als zijn papa directeur wil worden en daarom een grote bureau, een computer en een secretaresse wil, heeft een punt. De begeleidwerker die aan de universiteit wil werken, en geen mensen met een beperking in zijn buurt verdraagt, heeft ook een punt… Dat is erg confronterend voor een jobcoach, maar vanuit empowerment volgt hij de keuze van zijn cliënt, en kan deze begrijpen vanuit de theorie van sociale waardering.
Voor een jobcoach is het belangrijk om hier rekening mee te houden bij de zoektocht naar een job of het aanleren van een taak. Anders kan er veel energie verloren gaan in niet-bevredigende acties.
Competente of intelligente taken
Competente taken zijn taken die niet iedereen kan uitvoeren. Aspecten die niet iedereen heeft, maar die wel algemeen gewaardeerd worden. Het alfabet kunnen opzeggen krijgt een lage score, maar alfabetisch rangschikken tot de vierde letter krijgt een hoge competente score.
Competente taken zijn niet hetzelfde als intelligente taken. Competente taken moet iedereen leren om ze te kunnen uitvoeren. Een intelligente taak vereist een hoog verstandelijk niveau, maar weinig praktische training. Een computerprogramma uitwerken voor een classificatiesysteem is een intelligente taak. Leren werken met datzelfde programma is een competente taak die men aangeleerd kan krijgen, zelfs als men niet kan lezen.
Zero-taken of -aspecten
Dit zijn de aspecten die als normaal beschouwd worden en waarvoor men niet positief gewaardeerd wordt. De afwezigheid ervan wordt daarentegen wél negatief beoordeeld. Zo is het logisch dat men netjes gekleed op het werk toekomt. Daarmee haalt men geen positieve score. Indien iemand echter vuil op het werk verschijnt, wordt dat negatief gewaardeerd.